เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[363] เวทนานุปสฺสนานิทฺเทเสปิ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สุขํ เวทนํ เวทยมาโนติอาทีสุ ปน สุขํ เวทนนฺติ กายิกํ วา เจตสิกํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘อหํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ กามํ อุตฺตานเสยฺยกาปิ ทารกา ถญฺญปิวนาทิกาเล สุขํ เวทยมานา ‘สุขํ เวทนํ เวทยามา’ติ ปชานนฺติ, น ปเนตํ เอวรูปํ ชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวรูปญฺหิ ชานนํ สตฺตูปลทฺธิํ นปฺปชหติ, สตฺตสญฺญํ น อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺฐานํ วา สติปฏฺฐานภาวนา วา น โหติฯ อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน ชานนํ สตฺตูปลทฺธิํ ปชหติ, สตฺตสญฺญํ อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺฐานญฺเจว สติปฏฺฐานภาวนา จ โหติฯ ‘อิทญฺหิ โก เวทยติ, กสฺส เวทนา, กิํ การณา เวทนา’ติ เอวํ สมฺปชานเวทิยนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ตตฺถ โก เวทยตีติ? น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เวทยติฯ กสฺส เวทนาติ? น กสฺสจิ สตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา เวทนาฯ กิํ การณา เวทนาติ? วตฺถุอารมฺมณา จ ปเนสา เวทนาฯ ตสฺมา เอส เอวํ ปชานาติ – ‘ตํ ตํ สุขาทีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยติ; ตํ ปน เวทนาปวตฺติํ อุปาทาย ‘อหํ เวทยามี’ติ โวหารมตฺตํ โหตี’ติฯ เอวํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตีติ สลฺลกฺเขนฺโต ‘เอส สุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาตีติ เวทิตพฺโพ, จิตฺตลปพฺพเต อญฺญตโร เถโร วิยฯ

เถโร กิร อผาสุกกาเล พลวเวทนาย นิตฺถุนนฺโต อปราปรํ ปริวตฺตติฯ ตเมโก ทหโร อาห – ‘‘กตรํ โว, ภนฺเต, ฐานํ รุชตี’’ติ? ‘‘อาวุโส, ปาฏิเยกฺกํ รุชนฏฺฐานํ นาม นตฺถิ; วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตี’’ติฯ ‘‘เอวํ ชานนกาลโต ปฏฺฐาย อธิวาเสตุํ วฏฺฏติ โน, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อธิวาเสมิ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘อธิวาสนา, ภนฺเต, เสยฺโย’’ติฯ เถโร อธิวาเสสิฯ วาโต ยาว หทยา ผาเลสิฯ มญฺจเก อนฺตานิ ราสีกตานิ อเหสุํฯ เถโร ทหรสฺส ทสฺเสสิ – ‘‘วฏฺฏตาวุโส, เอตฺตกา อธิวาสนา’’ติ? ทหโร ตุณฺหี อโหสิฯ เถโร วีริยสมาธิํ โยเชตฺวา สหปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิฯ

ยถา จ สุขํ, เอวํ ทุกฺขํ…เป.… นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาติฯ อิติ ภควา รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน กเถสิฯ ทุวิธญฺหิ กมฺมฏฺฐานํ – รูปกมฺมฏฺฐานํ อรูปกมฺมฏฺฐานญฺจ; รูปปริคฺคโห อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว วุจฺจติฯ ตตฺถ ภควา รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต สงฺเขปมนสิการวเสน วา วิตฺถารมนสิการวเสน วา จตุธาตุววตฺถานํ กเถสิฯ ตทุภยมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค สพฺพาการโต ทสฺสิตเมวฯ

อรูปกมฺมฏฺฐานํ ปน กเถนฺโต เยภุยฺเยน เวทนาวเสน กเถสิฯ ติวิโธ หิ อรูปกมฺมฏฺฐาเน อภินิเวโส – ผสฺสวเสน, เวทนาวเสน, จิตฺตวเสนาติฯ กถํ? เอกจฺจสฺส หิ สํขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปริคฺคหิเต รูปกมฺมฏฺฐาเน ตสฺมิํ อารมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ ปฐมาภินิปาโต ตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโต อุปฺปชฺชมาโน ผสฺโส ปากโฏ โหติฯ เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏา โหติฯ เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา วิชานนฺตํ อุปฺปชฺชมานํ วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติฯ

ตตฺถ ยสฺส ผสฺโส ปากโฏ โหติ, โสปิ ‘น เกวลํ ผสฺโสว อุปฺปชฺชติ; เตน สทฺธิํ ตเทวารมฺมณํ อนุภวมานา เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานนมานํ วิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี’ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติฯ ยสฺส เวทนา ปากฏา โหติ, โสปิ ‘น เกวลํ เวทนาว อุปฺปชฺชติ; ตาย สทฺธิํ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานนมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานนมานํ วิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี’ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติฯ ยสฺส วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติ, โสปิ ‘น เกวลํ วิญฺญาณเมว อุปฺปชฺชติ; เตน สทฺธิํ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, อนุภวมานา เวทนาปิ, สญฺชานนมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ อุปฺปชฺชตี’ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติฯ

โส ‘อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา กิํนิสฺสิตา’ติ อุปธาเรนฺโต ‘วตฺถุนิสฺสิตา’ติ ปชานาติฯ วตฺถุ นาม กรชกาโย; ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิทญฺจ ปน เม วิญฺญาณํ เอตฺถสิตํ, เอตฺถปฏิพทฺธ’’นฺติ (ที. นิ. 1.235)ฯ

โส อตฺถโต ภูตานิ เจว อุปาทารูปานิ จฯ เอวเมตฺถ วตฺถุ รูปํ, ผสฺสปญฺจมกา นามนฺติ นามรูปเมว ปสฺสติฯ รูปญฺเจตฺถ รูปกฺขนฺโธ, นามํ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ ปญฺจกฺขนฺธมตฺตํ โหติฯ นามรูปวินิมุตฺตา หิ ปญฺจกฺขนฺธา ปญฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ วา นามรูปํ นตฺถิฯ

โส ‘อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กิํเหตุกา’ติ อุปปริกฺขนฺโต ‘อวิชฺชาทิเหตุกา’ติ ปสฺสติ; ตโต ปจฺจโย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ อิทํ; อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถิ; สุทฺธสงฺขารปุญฺชมตฺตเมวาติ สปฺปจฺจยนามรูปวเสนว ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา ‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’ติ สมฺมสนฺโต วิจรติฯ โส ‘อชฺช อชฺชา’ติ ปฏิเวธํ อากงฺขมาโน ตถารูเป ทิวเส อุตุสปฺปายํ, ปุคฺคลสปฺปายํ, โภชนสปฺปายํ, ธมฺมสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโนว วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาติฯ เอวํ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ ชนานํ ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กถิตํ โหติฯ

อิธ ปน ภควา อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน กเถสิฯ ผสฺสวเสน วา หิ วิญฺญาณวเสน วา กถิยมานํ น ปากฏํ โหติ, อนฺธการํ วิย ขายติฯ เวทนาวเสน ปน ปากฏํ โหติฯ กสฺมา? เวทนานํ อุปฺปตฺติปากฏตายฯ สุขทุกฺขเวทนานญฺหิ อุปฺปตฺติ ปากฏาฯ ยทา สุขํ อุปฺปชฺชติ, สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ อภิสนฺทยมานํ สตโธตสปฺปิํ ขาทาปยนฺตํ วิย, สตปากเตลํ มกฺขาปยมานํ วิย, อุทกฆฏสหสฺเสน ปริฬาหํ นิพฺพาปยมานํ วิย, ‘อโห สุขํ! อโห สุขนฺติ’! วาจํ นิจฺฉารยมานเมว อุปฺปชฺชติฯ ยทา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ อภิสนฺทยมานํ ตตฺตผาลํ ปเวเสนฺตํ วิย, วิลีนตมฺพโลเหน อาสิญฺจนฺตํ วิย, สุกฺขติณวนปฺปติมฺหิ อรญฺเญ ทารุอุกฺกากลาปํ ปกฺขิปมานํ วิย ‘อโห ทุกฺขํ! อโห ทุกฺขนฺติ!’ วิปฺปลาปยมานเมว อุปฺปชฺชติฯ อิติ สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติฯ

อทุกฺขมสุขา ปน ทุทฺทีปนา อนฺธการา อวิภูตาฯ สา สุขทุกฺขานํ อปคเม สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต คณฺหนฺตสฺส ปากฏา โหติฯ

ยถา กิํ? อนฺตรา ปิฏฺฐิปาสาณํ อารุหิตฺวา ปลายนฺตสฺส มิคสฺส อนุปถํ คจฺฉนฺโต มิคลุทฺทโก ปิฏฺฐิปาสาณสฺส โอรภาเค อปรภาเคปิ ปทํ ทิสฺวา มชฺเฌ อปสฺสนฺโตปิ ‘อิโต อารุฬฺโห, อิโต โอรุฬฺโห, มชฺเฌ ปิฏฺฐิปาสาเณ อิมินา ปเทเสน คโต ภวิสฺสตี’ติ นยโต ชานาติฯ เอวํ อารุฬฺหฏฺฐาเน ปทํ วิย หิ สุขาย เวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ; โอรุฬฺหฏฺฐาเน ปทํ วิย ทุกฺขาย เวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติฯ ‘อิโต อารุฬฺโห, อิโต โอรุฬฺโห, มชฺเฌ เอวํ คโต’ติ นยโต คหณํ วิย สุขทุกฺขานํ อปคเม สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต คณฺหนฺตสฺส ปากฏา โหติฯ

เอวํ ภควา ปฐมํ รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ; น เกวลญฺจ อิเธว เอวํ ทสฺเสติ, ทีฆนิกายมฺหิ มหานิทาเน, สกฺกปญฺเห, มหาสติปฏฺฐาเน , มชฺฌิมนิกายมฺหิ สติปฏฺฐาเน จ จูฬตณฺหาสงฺขเย, มหาตณฺหาสงฺขเย, จูฬเวทลฺเล, มหาเวทลฺเล, รฏฺฐปาลสุตฺเต, มาคณฺฑิยสุตฺเต, ธาตุวิภงฺเค, อาเนญฺชสปฺปาเย, สํยุตฺตนิกายมฺหิ จูฬนิทานสุตฺเต, รุกฺโขปเม, ปริวีมํสนสุตฺเต, สกเล เวทนาสํยุตฺเตติ เอวํ อเนเกสุ สุตฺเตสุ ปฐมํ รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺฐานํ เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิฯ ยถา จ เตสุ เตสุ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ สติปฏฺฐานวิภงฺเค ปฐมํ รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺฐานํ เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิฯ

ตตฺถ สุขํ เวทนนฺติอาทีสุ อยํ อปโรปิ ปชานนปริยาโย – สุขํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาตีติ สุขเวทนากฺขเณ ทุกฺขาย เวทนาย อภาวโต สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติฯ เตน ยา ปุพฺเพ ภูตปุพฺพา ทุกฺขา เวทนา, ตสฺสา อิทานิ อภาวโต อิมิสฺสา จ สุขาย อิโต ปฐมํ อภาวโต เวทนา นาม อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมาติ อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –

‘‘ยสฺมิํ, อคฺคิเวสฺสน, สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมิํ สมเย ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, น อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ, สุขํเยว ตสฺมิํ สมเย เวทนํ เวเทติฯ ยสฺมิํ , อคฺคิเวสฺสน, สมเย ทุกฺขํ…เป.… อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมิํ สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, น ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, อทุกฺขมสุขํเยว ตสฺมิํ สมเย เวทนํ เวเทติฯ

สุขาปิ โข, อคฺคิเวสฺสน , เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาฯ ทุกฺขาปิ โข…เป.… อทุกฺขมสุขาปิ โข, อคฺคิเวสฺสน, เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา…เป.… นิโรธธมฺมาฯ เอวํ ปสฺสํ, อคฺคิเวสฺสน, สุตวา อริยสาวโก สุขายปิ เวทนาย นิพฺพินฺทติ, ทุกฺขายปิ เวทนาย นิพฺพินฺทติ, อทุกฺขมสุขายปิ เวทนาย นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ; ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ (ม. นิ. 2.205)ฯ

สามิสํ วา สุขนฺติอาทีสุ สามิสา สุขา นาม ปญฺจกามคุณามิสนิสฺสิตา ฉ เคหสฺสิตโสมนสฺสเวทนา; นิรามิสา สุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตโสมนสฺสเวทนา; สามิสา ทุกฺขา นาม ฉ เคหสฺสิตโทมนสฺสเวทนา; นิรามิสา ทุกฺขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตโทมนสฺสเวทนา; สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เคหสิตอุเปกฺขาเวทนา; นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตอุเปกฺขาเวทนาฯ ตาสํ วิภาโค อุปริปณฺณาเส ปาฬิยํ (ม. นิ. 3.304 อาทโย) อาคโตเยวฯ โส ตํ นิมิตฺตนฺติ โส ตํ เวทนานิมิตฺตํฯ พหิทฺธา เวทนาสูติ ปรปุคฺคลสฺส เวทนาสุฯ สุขํ เวทนํ เวทยมานนฺติ ปรปุคฺคลํ สุขเวทนํ เวทยมานํฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ กาเลน อตฺตโน กาเลน ปรสฺส เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติฯ อิมสฺมิํ วาเร ยสฺมา เนว อตฺตา, น ปโร นิยมิโต; ตสฺมา เวทนาปริคฺคหมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ สุขา เวทนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ อิมสฺมิํ ปน ปพฺเพ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตาติฯ

เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[365] จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทเสปิ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สราคํ วา จิตฺตนฺติอาทีสุ ปน สราคนฺติ อฏฺฐวิธํ โลภสหคตํฯ วีตราคนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํฯ อิทํ ปน ยสฺมา สมฺมสนํ น ธมฺมสโมธานํ, ตสฺมา อิธ เอกปเทปิ โลกุตฺตรํ น ลพฺภติฯ ยสฺมา ปหาเนกฏฺฐวเสน ราคาทีหิ สห วตฺตนฺติ ปหียนฺติ, ตสฺมา ทฺวีสุ ปเทสุ นิปฺปริยาเยน น ลพฺภนฺตีติ น คหิตานิฯ เสสานิ จตฺตาริ อกุสลจิตฺตานิ เนว ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติฯ สโทสนฺติ ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํฯ วีตโทสนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํฯ เสสานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ เนว ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติฯ สโมหนฺติ วิจิกิจฺฉาสหคตญฺเจว อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ทุวิธํฯ ยสฺมา ปน โมโห สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เสสานิปิ อิธ วฏฺฏนฺติ เอวฯ อิมสฺมิํ เยว หิ ทุเก ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ ปริยาทิณฺณานีติฯ วีตโมหนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํฯ สํขิตฺตนฺติ ถินมิทฺธานุปติตํฯ เอตญฺหิ สงฺกุฏิตจิตฺตํ นามฯ วิกฺขิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํฯ เอตญฺหิ ปสฏจิตฺตํ นามฯ

มหคฺคตนฺติ รูปาวจรํ อรูปาวจรญฺจฯ อมหคฺคตนฺติ กามาวจรํฯ สอุตฺตรนฺติ กามาวจรํฯ อนุตฺตรนฺติ รูปาวจรญฺจ อรูปาวจรญฺจฯ ตตฺราปิ สอุตฺตรํ รูปาวจรํ, อนุตฺตรํ อรูปาวจรเมวฯ สมาหิตนฺติ ยสฺส อปฺปนาสมาธิ อุปจารสมาธิ วา อตฺถิฯ อสมาหิตนฺติ อุภยสมาธิวิรหิตํฯ วิมุตฺตนฺติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺตีหิ วินิมุตฺตํฯ อวิมุตฺตนฺติ อุภยวิมุตฺติรหิตํ; สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺตีนํ ปน อิธ โอกาโสว นตฺถิฯ สราคมสฺส จิตฺตนฺติ สราคํ อสฺส จิตฺตํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ อิมสฺมิมฺปิ ปพฺเพ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตาติฯ

จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา